Operatorlarga umumiy nazar

Operatorlar JavaScript'ning arifmetik ifodalari, taqqoslash ifodalari, mantiqiy ifodalari, tayinlash ifodalari va boshqalar uchun ishlatiladi. 4-1-jadval operatorlarni umumlashtiradi va qulay ma’lumotnoma bo‘lib xizmat qiladi.

E’tibor bering, ko'p operatorlar + va = kabi tinish belgilari bilan ifodalanadi. Biroq ba’zilari delete va instanceof kabi kalit so‘zlar bilan ifodalanadi. Kalit so‘zli operatorlar ham xuddi tinish belgilari bilan ifodalanganlar kabi oddiy operatorlardir; ularning sintaksisi shunchaki unchalik ixcham emas.

4-1-jadval operatorlarning bajarilish ustuvorligi (precedence) bo‘yicha tuzilgan. Yuqorida keltirilgan operatorlar pastdagilarga qaraganda yuqoriroq ustuvorlikka ega. Gorizontal chiziq bilan ajratilgan operatorlar turli ustuvorlik darajalariga ega. A ustuni operatorning assotsiativligini (associativity) ko‘rsatadi, u L (chapdan o‘ngga) yoki R (o‘ngdan chapga) bo‘lishi mumkin. N ustuni esa operandlar sonini belgilaydi. Tiplar deb nomlangan ustun operandlarning kutilayotgan tiplarini va (→ belgisidan keyin) operator natijasining tipini ko‘rsatadi. Jadvaldan keyingi quyi bo‘limlar ustuvorlik, assotsiativlik va operand tiplari tushunchalarini tushuntiradi. Operatorlarning o‘zlari esa bu muhokamadan keyin alohida-alohida hujjatlashtirilgan.

4-1-jadval. JavaScript operatorlari

Operator	Amal	A	N	Tiplar
++	Pre- yoki post-inkrement	R	1	lval→num
--	Pre- yoki post-dekrement	R	1	lval→num
-	Sonni manfiyga o‘girish	R	1	num→num
+	Songa o‘girish	R	1	any→num
~	Bitlarni inversiya qilish	R	1	int→int
!	Mantiqiy qiymatni inversiya qilish	R	1	bool→bool
delete	Xossani o‘chirish	R	1	lval→bool
typeof	Operand tipini aniqlash	R	1	any→str
void	undefined qiymatini qaytarish	R	1	any→undef
**	Darajaga ko‘tarish	R	2	num,num→num
*, /, %	Ko‘paytirish, bo‘lish, qoldiq	L	2	num,num→num
+, -	Qo‘shish, ayirish	L	2	num,num→num
+	Satrlarni birlashtirish	L	2	str,str→str
<<	Chapga siljitish	L	2	int,int→int
>>	Ishorani saqlagan holda o‘ngga siljitish	L	2	int,int→int
>>>	Nol bilan to‘ldirib o‘ngga siljitish	L	2	int,int→int
<, <=, >, >=	Sonli tartibda taqqoslash	L	2	num,num→bool
<, <=, >, >=	Alifbo tartibida taqqoslash	L	2	str,str→bool
instanceof	Obyekt klassini tekshirish	L	2	obj,func→bool
in	Xossa mavjudligini tekshirish	L	2	any,obj→bool
==	Noqat’iy tenglikni tekshirish	L	2	any,any→bool
!=	Noqat’iy tengsizlikni tekshirish	L	2	any,any→bool
===	Qat’iy tenglikni tekshirish	L	2	any,any→bool
!==	Qat’iy tengsizlikni tekshirish	L	2	any,any→bool
&	Bitli VA (AND)	L	2	int,int→int
^	Bitli Istisno qiluvchi YOKI (XOR)	L	2	int,int→int
`	`	Bitli YOKI (OR)	L	2
&&	Mantiqiy VA (AND)	L	2	any,any→any
`		`	Mantiqiy YOKI (OR)	L
??	Birinchi aniqlangan operandni tanlash	L	2	any,any→any
?:	Ikkinchi yoki uchinchi operandni tanlash	R	3	bool,any,any→any
=	O‘zgaruvchi yoki xossaga tayinlash	R	2	lval,any→any
**=, *=, /=, %=, +=, -=, &=, ^=, |=, <<=, >>=, >>>=	Amal bajarish va tayinlash	R	2	lval,any→any
,	Birinchi operandni tashlab, ikkinchisini qaytarish	L	2	any,any→any

Operandlar soni

Operatorlarni ular kutadigan operandlar soniga (ularning ariteti (arity)'ga) qarab tasniflash mumkin. Ko‘pchilik JavaScript operatorlari, masalan, * ko‘paytirish operatori kabi, ikki ifodani bitta, murakkabroq ifodaga birlashtiradigan ikkilik (binary) operatorlardir. Ya’ni, ular ikkita operand kutadi.

JavaScript, shuningdek, bitta ifodani bitta, murakkabroq ifodaga aylantiradigan bir qator birlik (unary) operatorlarni ham qo‘llab-quvvatlaydi. -x ifodasidagi - operatori x operandi ustida manfiyga o‘girish amalini bajaradigan birlik operatordir.

Nihoyat, JavaScript bitta uchlik (ternary) operatorni — shartli operator ?:'ni qo‘llab-quvvatlaydi. U uchta ifodani bitta yagona ifodaga birlashtiradi.

Operand va natija tiplari

Ba’zi operatorlar har qanday tipdagi qiymatlar bilan ishlay oladi, lekin ko‘pchiligi o‘z operandlarining ma’lum bir tipda bo‘lishini kutadi va aksariyat operatorlar ma’lum bir tipdagi qiymatni qaytaradi (yoki shunday qiymatga baholanadi). 4-1-jadvaldagi "Tiplar" ustuni operatorlar uchun operand tiplarini (strelkadan oldin) va natija tipini (strelkadan keyin) ko‘rsatadi.

JavaScript operatorlari odatda kerak bo‘lganda o‘z operandlarining tipini o‘zgartiradi (§3.9-bo‘limga qarang). Ko‘paytirish operatori * sonli operandlarni kutadi, lekin "3" * "5" ifodasi to‘g‘ri hisoblanadi, chunki JavaScript operandlarni sonlarga o‘zgartira oladi. Albatta, bu ifodaning qiymati "15" satri emas, balki 15 sonidir. Shuni ham yodda tutingki, har bir JavaScript qiymati yo truthy, yo falsy bo‘ladi, shuning uchun mantiqiy operandlarni kutadigan operatorlar har qanday tipdagi operand bilan ishlay oladi.

Ba’zi operatorlar o‘zlari bilan ishlatilgan operandlarning tipiga qarab turlicha ishlaydi. Eng yaqqol misol, + operatori sonli operandlarni qo‘shadi, satrli operandlarni esa birlashtiradi. Xuddi shunday, < kabi taqqoslash operatorlari operandlarning tipiga qarab sonli yoki alifbo tartibida taqqoslashni amalga oshiradi. Alohida operatorlarning tavsiflari ularning tiplarga bog‘liqligini tushuntiradi va qanday tip konversiyalarini bajarishini aniqlashtiradi.

E’tibor bering, 4-1-jadvalda keltirilgan tayinlash operatorlari va yana bir nechta boshqa operatorlar lval tipidagi operandni kutadi. lvalue — bu "tayinlash ifodasining chap tomonida sintaktik jihatdan to‘g‘ri ishlatilishi mumkin bo‘lgan ifoda" degan ma’noni anglatuvchi tarixiy atamadir. JavaScript'da o‘zgaruvchilar, obyektlarning xossalari va massivlarning elementlari lvalue hisoblanadi.

Operatorlarning qo‘shimcha ta’sirlari

2 * 3 kabi oddiy ifodani bajarish dasturingizning holatiga hech qachon ta’sir qilmaydi va dasturingiz kelajakda bajaradigan har qanday hisob-kitob bu bajarilishdan o‘zgarishsiz qoladi. Biroq ba’zi ifodalar qo‘shimcha ta’sirlarga (side effects) ega bo‘lib, ularning bajarilishi kelajakdagi bajarilishlar natijasiga ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Tayinlash operatorlari bunga eng yaqqol misoldir: agar siz o‘zgaruvchi yoki xossaga qiymat tayinlasangiz, bu o‘sha o‘zgaruvchi yoki xossadan foydalanadigan har qanday ifodaning qiymatini o‘zgartiradi. ++ va -- inkrement va dekrement operatorlari ham shunga o‘xshash, chunki ular zimdan (implicitly) tayinlash amalini bajaradi. delete operatori ham qo‘shimcha ta’sirlarga ega: xossani o‘chirish xossaga undefined tayinlashga o‘xshaydi (lekin aynan bir xil emas).

Boshqa hech qanday JavaScript operatori qo‘shimcha ta’sirlarga ega emas. Lekin, agar funksiya yoki konstruktor tanasida ishlatilgan operatorlarning birortasi qo‘shimcha ta’sirlarga ega bo‘lsa, u holda funksiyani chaqirish va obyekt yaratish ifodalari ham qo‘shimcha ta’sirlarga ega bo‘ladi.

Operatorlarning bajarilish ustuvorligi

4-1-jadvalda keltirilgan operatorlar yuqori ustuvorlikdan past ustuvorlikka qarab tartiblangan, bunda bir xil ustuvorlik darajasidagi operatorlar guruhlari gorizontal chiziqlar bilan ajratilgan. Operator ustuvorligi (precedence) amallarning bajarilish tartibini nazorat qiladi. Yuqoriroq ustuvorlikka ega bo‘lgan operatorlar (jadvalning yuqori qismiga yaqinroq) pastroq ustuvorlikka ega bo‘lganlardan (pastki qismiga yaqinroq) oldin bajariladi.

Quyidagi ifodani ko‘rib chiqing:

Ko‘paytirish operatori * qo‘shish operatori +'ga qaraganda yuqoriroq ustuvorlikka ega, shuning uchun ko‘paytirish amali qo‘shishdan oldin bajariladi. Bundan tashqari, tayinlash operatori = eng past ustuvorlikka ega, shuning uchun tayinlash amali o‘ng tomondagi barcha amallar yakunlangandan keyin bajariladi.

Operator ustuvorligini qavslardan aniq foydalanish orqali o‘zgartirish mumkin. Oldingi misoldagi qo‘shish amalini birinchi bo‘lib bajarishga majburlash uchun quyidagicha yozing:

E’tibor bering, xossaga murojaat qilish va funksiyani chaqirish ifodalari 4-1-jadvalda keltirilgan har qanday operatordan yuqoriroq ustuvorlikka ega. Ushbu ifodani ko‘rib chiqing:

Garchi typeof eng yuqori ustuvorlikka ega operatorlardan biri bo‘lsa-da, typeof amali xossaga murojaat qilish, massivni indekslash va funksiyani chaqirish amallarining natijasi ustida bajariladi. Bu amallarning barchasi operatorlardan yuqoriroq ustuvorlikka ega.

Amalda, agar siz operatorlaringizning ustuvorligiga biroz bo‘lsa-da shubhangiz bo‘lsa, eng oddiy yechim — bu bajarilish tartibini aniq qilish uchun qavslardan foydalanishdir. Bilish muhim bo‘lgan qoidalar quyidagilar: ko‘paytirish va bo‘lish amallari qo‘shish va ayirishdan oldin bajariladi, tayinlash esa juda past ustuvorlikka ega va deyarli har doim eng oxirida bajariladi.

JavaScript'ga yangi operatorlar qo‘shilganda, ular har doim ham bu ustuvorlik sxemasiga tabiiy ravishda mos tushavermaydi. ?? operatori (§4.13.2) jadvalda || va &&'dan pastroq ustuvorlikka ega sifatida ko‘rsatilgan, lekin aslida uning bu operatorlarga nisbatan ustuvorligi aniqlanmagan va ES2020 ??'ni || yoki && bilan aralashtirib ishlatsangiz, aniq qavslardan foydalanishni talab qiladi. Xuddi shunday, yangi ** darajaga ko‘tarish operatorining birlik manfiyga o‘girish operatoriga nisbatan ustuvorligi aniq belgilanmagan va manfiyga o‘girishni darajaga ko‘tarish bilan birga ishlatganingizda qavslardan foydalanishingiz kerak bo'ladi.

Operatorlarning assotsiativligi

4-1-jadvalda A deb belgilangan ustun operatorning assotsiativligini (associativity) ko‘rsatadi. L qiymati chapdan o‘ngga assotsiativlikni, R qiymati esa o‘ngdan chapga assotsiativlikni bildiradi. Operatorning assotsiativligi bir xil ustuvorlikka ega bo‘lgan amallarning bajarilish tartibini belgilaydi.

Chapdan-o‘ngga assotsiativlik amallar chapdan o‘ngga qarab bajarilishini anglatadi. Masalan, ayirish operatori chapdan o‘ngga assotsiativlikka ega, shuning uchun:

quyidagiga teng bo‘ladi:

Boshqa tomondan, quyidagi ifodalar:

quyidagilarga ekvivalentdir:

chunki darajaga ko‘tarish, birlik, tayinlash va uchlik shartli operatorlari o‘ngdan-chapga assotsiativlikka ega.

Bajarilish tartibi

Operator ustuvorligi va assotsiativligi murakkab ifodadagi amallarning bajarilish ketma-ketligini belgilaydi, lekin ular quyi ifodalarning bajarilish (evaluation) tartibini belgilamaydi.

JavaScript ifodalarni har doim qat’iy ravishda chapdan o‘ngga qarab bajaradi. Masalan, w = x + y * z ifodasida avval w quyi ifodasi, undan keyin x, y va z bajariladi. Shundan so‘ng y va z ning qiymatlari ko‘paytiriladi, x ning qiymatiga qo‘shiladi va w ifodasi bilan ko‘rsatilgan o‘zgaruvchi yoki xossaga tayinlanadi. Ifodalarga qavslar qo‘shgan holda ko‘paytirish, qo‘shish va tayinlash amallarining nisbiy tartibini o‘zgartirishi mumkin, lekin chapdan o‘ngga bajarilish tartibini o‘zgartirmaydi.

Bajarilish tartibi faqatgina bajarilayotgan ifodalardan birortasi boshqa bir ifodaning qiymatiga ta’sir qiladigan qo‘shimcha ta’sirga (side effect) ega bo‘lgandagina ahamiyatli bo‘ladi. Agar x ifodasi z ifodasi tomonidan ishlatiladigan biror o‘zgaruvchini inkrement qilsa, u holda x ning z dan oldin bajarilishi muhim ahamiyat kasb etadi.